Beste lezer,
Een vrolijk bericht te midden van de kou. Religie komt deze zomer vanzelf op je af. Godsdienst is een visueel kernmotief in de voorjaarscollectie van belangrijke modeontwerpers, schrijft de Financial Times. Denk kruizen, davidssterren, harten, madonna’s. ‘There’s an element of the supernatural and the ancient — the sophisticated and the spiritual’, aldus ontwerper Christopher Kane. Een lonkend vooruitzicht.
Ander vrolijk bericht: weer veel reacties ontvangen op mijn vorige nieuwsbrief, waarvoor dank aan Wilco Dekker, Renee Frissen, Kees Kraaijeveld, Joop Sierat en Els Tieman.
Ken je nog iemand die blij is met deze nieuwsbrief? Inschrijven kan hier.
1. Twijfelen mag
Misschien heb je ze al zien hangen: posters van de nieuwe campagne van de Protestantse Kerk Nederland PKN. God blijft doelbewust achterwege in tekst en beeld. De meeste Nederlanders geloven dat je in de kerk niet mag nadenken en dat je nooit mag twijfelen aan God. Een achterhaald, maar begrijpelijk idee. Hoe krijg je dat uit de hoofden van mensen die hun mening allang hebben bepaald? De posters zijn een voorzet.
Het lijkt mij de vraag der vragen voor kerken anno nu: hoe overtuig je mensen dat geloof en twijfel heel goed samen gaan? Hoe doorbreek je dat bevroren beeld van godsdienst zoals het was in de jaren ’50, toen iedereen hetzelfde leek te geloven op straffe van excommunicatie?
Het is een lastige klus voor de kerk om dit vooroordeel weg te nemen. Ze betaalt nu de prijs voor haar overwicht in de jaren ’50. Dit betoog ik althans in mijn aankomende boek Los van God, dat dit voorjaar verschijnt bij Prometheus. Nederland was zo sterk verzuild dat sociale conventies het religieuze leven bepaalden. Het ging in de kerk om hoe je je gedroeg, je moest doen zoals het hoorde. De spirituele ervaring kwam op het tweede plan.
In de krochten van ons verleden wortelen de Germanen; hardvochtige krijgers in een desolaat landschap, dat je raakt als het je wordt voorgeschoteld. Ga zelf maar kijken in de vooraanstaande galerie The White Cube in het Londense Bermondsey. Daar toont de grote Duitse kunstenaar Anselm Kiefer zijn blik op Walhalla, de strijdershemel van de Germanen. Zo oud, zo mythologisch, en zo van deze tijd.
Hier heersen oorlog, eer, opoffering, bloed. Denk maar niet dat geloof en mythe ons hebben verlaten, zegt Kiefer, integendeel.
Kiefer is niet van het kleine gebaar. Hij grijpt je bij de lurven en laat je voelen welke destructieve krachten in ons mensen huizen. We zien een slaapzaal vol roestige oorlogsbedden en rolstoelen. Hij geeft stervende vleugels aan een rotsblok op bed. The Guardian noemde de tentoonstelling ‘een apocalyptisch grafschrift voor het liberale tijdperk’
Kiefer is een Duitse jood die in Parijs woont. In deze tentoonstelling keert een van zijn kernthema’s terug: de torens van Jericho. Hij bouwde ze meermalen na, nu schildert hij ze. Wij kennen die torens uit het Bijbelboek Jozua, waarin het volk Israël zeven maal rond de stad liep, waarna de muren instortten, en het volk Israël alle bewoners van de stad uitmoordden. Kiefer roept de associatie op met wachttorens in een concentratiekamp. De relatie met nazi-Duitsland is nooit ver weg. De nieuwste schilderijen roepen de aanslag op de Twin Towers in herinnering. Kiefer geeft een aangrijpende, dreigende boodschap: geweld is onder ons, het is deel van onze (religieuze) erfenis.
Meermalen refereert hij aan de apocalyps – het einde van de wereld zoals voorzien door Johannes in het boek Openbaring. Is dat nog altijd een reële mogelijkheid? Walhalla van Anselm Kiefer houdt ons een spiegel voor: wij mensen dragen dood, vernietiging en eenzaamheid met ons mee, als mythe en als geschiedenis. Daar kunnen we ons maar beter bewust van zijn.
Nederland stond lang te boek als een tolerante natie. Niet vanwege onze red light district of ons gedoogbeleid, maar omdat wij geloofsvrijheid toestonden lang voordat andere landen dat deden. Die erfenis is mooi, maar niet gemakkelijk. Nu religie voor veel mensen geen rol van betekenis meer speelt, dreigen we dat inzicht te vergeten.
Hoe ga je als niet-gelovige respectvol om met iemand die wel gelooft? En vice versa?
Daarom hulde voor hoogleraar transrationele neurowetenschappen Jeroen Geurts. Hij is weliswaar verbonden aan het VU medisch centrum, maar hij is niet godsdienstig. In NRC Handelsblad beschreef hij treffend hoe moeilijk het is om daadwerkelijk tolerant te zijn jegens een gelovige die zaken letterlijk neemt die je zelf hooguit als abstractie kunt begrijpen.
Op zijn deur hangt een poster met de tekst: God is dead, met daaronder de bron: Nietzsche, 1882. Even daaronder staat: Nietzsche is dead – God 1900. Grappig, vond hij altijd – en ik trouwens ook. Maar een belijdend moslim die in zijn buurt werkt, kon de humor er niet van in zien. Hoe moeilijk is het voor een gelovige om oprecht tolerant te zijn jegens iemand die jouw heilige ideeën amper serieus neemt?
Geurts worstelt oprecht met deze vraag, dat maakt hem sympathieker dan mensen die hun antwoord meteen klaar hebben. Hoe lang moet je met elkaar blijven praten voor wederzijds begrip, en wanneer bereik je het punt van agree tot disagree?
We dachten lange tijd dat we die vraag niet meer hoefden te stellen, want godsdienst zou vanzelf uitsterven. Maar religie is terug in de openbare ruimte. En daarmee dus ook de vraag hoe we onze traditie van tolerantie vorm willen blijven geven. Iedere serieuze bijdrage aan het openbare debat hierover lijkt mij van harte welkom.
Tips van volgers.
* Geld, godsdienst, choetspah, apostelen, ze komen allemaal aan bod in het nieuwste themanummer van zakenblad Quote: Geld zij met u. Raadzame lectuur voor wie mocht denken dat economie en religie niets met elkaar uitstaande hebben…
** Ik ben er zelf nog niet geweest, maar lezeres Els Tieman tipt MUCEM in Marseille voor wie geïnteresseerd is in cultuur, religie en verbinding. Prachtige tentoonstellingen en een fabelachtige bibliotheek, schrijft ze. Bij dezen.
Ps.
In de vorige nieuwsbrief schreef ik over onze angst voor de radicale islam. Renee Frissen reageerde met een belangrijke vraag: ‘Nu alle discussies over identiteit lijken te gaan, lijkt me een breder onderzoek naar religie heel zinnig. Toch blijf ik me afvragen hoe mensen die echt zo boos worden over de
islam en moslims nu eigenlijk over religie denken. Gaat het ze om culturele wortels? Om zichtbare verschijnselen? Of ook om het evangelie?’
Ik ga erover nadenken, jij ook?
Laat horen wat je denkt.
Tot over twee weken, hoop ik.
