Beste lezer,
Staat het oude, vertrouwde Europa een volgende klap te wachten? Vanavond of morgen weten we hoe Italië en Oostenrijk zich hielden. Nu het erom spant, bieden vooral christendemocraten als Merkel en Fillon tegenwicht aan populisme, meer dan links of liberaal Europa, schrijft politiek filosoof Luuk van Middelaar, onder bijval van Europacorrespondent Caroline de Gruyter.
We hadden de christendemocratie al bijna afgeschreven. Waren we misschien te vroeg?
Laat weten wat je vindt. Ook voor andere reacties en tips houd ik mij zeer aanbevolen.
1. Geen kerstmis, wel Noam Chomskydag
Hij werd bejubeld op het filmfestival in Cannes en neergesabeld door de Britse pers. Dan weet je: een interessante film – die gelukkig ook amusant is, vooral als hij leentjebuur speelt bij Wes Anderson. Captain Fantastic gaat over een vader die met zijn zes kinderen in de wildernis woont. Hij wil ze beschermen tegen het deprimerende consumentenparadijs dat Amerika is geworden, maar draaft daar in door. Viggo Mortensen speelt een geweldige hoofdrol; hij vervult je met afschuw en tegelijk met sympathie.
Vakblad Variety schreef: Captain Fantastic is zowel links als rechts. Hij speelt met kwesties van deze tijd: eigenzinnigheid versus establishment, lezen versus games, fysieke inspanning versus shoppen. En ook: boeddhisme versus christendom.
Boeddhisme als hippie-antwoord op een kerk die mensen beknelt, doet denken aan de jaren ’70, maar is ook nu herkenbaar. Boeddhisme – en dan vooral de lichtere variant – floreert onder mensen die zich niet willen binden aan een leer of organisatie, maar toch inspiratie zoeken- zowel in Nederland als in Amerika. De film verbeeldt dit verlangen aan de hand van de overleden moeder die niet wil worden begraven, maar gecremeerd. Als boeddhist wil ze opgaan in mens en natuur (vraag niet hoe aan haar wens gehoor wordt gegeven….). We zien een vreugdevolle ceremonie, in plaats van een barse begrafenismis, een licht liedje in plaats van een zwaar orgel.
Meer dan in Nederland staat de kerk in de VS voor behoudzucht. Tachtig procent van de evangelicals stemde op Trump (zoals beschreven in nieuwsbrief #1). Dus leert Viggo zijn kinderen: we maken over niemand grapjes, behalve over christenen. En viert hij in plaats van Kerstmis de verjaardag van Noam Chomsky. Het is voorstelbaar, en het levert geestige scenes op, maar het is ook een beetje puberaal.
Want in het echte leven gaat een autarkisch bestaan met hoge emotionele kosten gepaard. Vrijheid pur sang kost waarschijnlijk meer dan het oplevert. In een interview ter promotie zei Mortensen:
‘I think the film touches on what’s happening in the country now: social discord, lack of communication. People are compartmentalizing themselves, ignoring others based on their religion, their race, their socioeconomic status, the regions they live in — and it’s a problem’.
Zwart-wit tegenstellingen bieden geen oplossing. Viggo blijft misschien liever boeddhistisch. Maar hij erkent dat zijn kinderen enige (christelijke) vastigheid goed kunnen gebruiken. Ziehier het – geensentimentele – slot van de film. Geen grapjes over christenen meer, geen wilde avonturen. Maar wel een gezin dat kan meedraaien – en dat is ook wat waard.
Captain Fantastic draait deze week nog in Amsterdam en Utrecht.
2. Een moslim op de bres voor ons christelijk verleden
Wij gaan ons bezig houden met belangrijke kwesties, niet met verstopeitjes. Zo formuleerde Kathalijne Buitenweg de ambitie van Groen Links voor de komende verkiezingen. Buitenweg komt frontman Jesse Klaver bijstaan in de verkiezingsstrijd. Waar het christelijke inspiratie betreft, zitten ze op hetzelfde spoor: ferme afstand van de gedachte dat Nederland zou moeten bogen op een joods-christelijke traditie. De viering van zo’n traditie scherpt het verschil met andersgelovige Nederlanders enkel aan. Terwijl bi-culturele Nederlanders zich hier net zo goed thuis moeten voelen.
In zijn nieuwe essay De empathische samenleving neemt Jesse Klaver ferm stelling. Onze vrijheid is bevochten op de religieuze instanties zoals kerken, die zich juist verzetten tegen vooruitgang en emancipatie, meent hij. Dat christelijke religie, met haar beroep op een eigen geweten, juist de democratische rechtsstaat heeft mogelijk gemaakt, gaat er bij hem niet in. Voor mijn boek Los van God is dit een belangwekkende discussie. Want je kunt er ook heel anders naar kijken, zoals de Duitse denker Navid Kermani (zie foto hierboven) ons voorhoudt.
Je kunt denken dat een beroep op onze christelijke wortels moslims en andersgelovigen het gevoel geeft dat ze er niet bij horen. Want precies zo gebruikt Geert Wilders de term. Maar je kunt er ook anders naar kijken, en jezelf recht doen, zoals een belezen, verlichte moslim Nederlanders voorhoudt. Deze Navid Kermani schreef het boek Goddelijke kunst, waarin hij als moslim met open blik 30 christelijke kunstwerken onderzoekt. Dat heet met recht een humanistische daad.
‘Als je je eigen cultuur niet meer kent, kan je niet open staan voor andere culturen. Het is een groot gemis als je niet weet wat Pinksteren is, wat je eigenlijk viert met de feestdagen. De Duitse literatuur van de 19de eeuw is onbegrijpelijk als je de christelijke verwijzingen niet ziet. Heel veel schrijvers uit die tijd waren domineeszonen, de hele Duitse literatuur en muziek zijn doordrenkt van Bijbelse referenties. Als we die erfenis niet kennen, kennen we onszelf niet. En dan worden we vatbaar voor radicalisme, xenofobie en nationalisme.’
Kunnen we in Nederland nog open staan voor deze benadering? Of is het station al gepasseerd – met dank aan een verscheurende PVV?
Met dank aan Albert Jan Kruiter die mij wees op Tocqueville, die als een van de eersten de functionele waarde van religie beschreef. Als mensen geloven in een hoger goed, zullen ze zich humaner gedragen, dacht hij. Kan democratie ooit dat hogere goed vervangen als religie wegvalt? Een relevante vraag, lijkt mij.
3. Een ondergronds kinderfeest
Welke christelijke heilige komt al eeuwenlang elk jaar bij ons langs, ook bij mensen die niets van kerk of geloof moeten hebben? Inderdaad, Sint Nicolaas. Morgen vieren we zijn sterfdag – en dus niet zijn verjaardag, ook al wil het liedje anders. Sinterklaas bewijst dat een christelijke mythe zich prima kan ontwikkelen tot een algemeen, nationaal feest dat los staat van kerk of geloof, maar niettemin inspiratie biedt. Sint blijft wonderen doen (voor de kleintjes) en blijft iets zeggen over goed en kwaad. Wie zoet is, krijgt immers…
Sinterklaas houdt al eeuwen stand. Zelfs de ontkerkelijking heeft geen greep op hem gekregen. Atheïsten zijn nooit een religieuze blokkade begonnen, en je hoort niemand over Sinterklaas-gevoeligheid.
Dat komt doordat Nederland Sinterklaas al lang geleden van zijn godsdienstige associaties heeft ontdaan, zo lees ik op de nieuwe, fraaie website NPO Focus. Maarten Luther, de grondlegger van het protestantisme, veroordeelde het sinterklaasfeest als een ‘stuitend Rooms bijgeloof en schandelijke verwennerij van de jeugd’, waarna de ons omringende landen het feest naar Kerstmis verplaatsten. Maar in Nederland ging Sinterklaas gewoon ondergronds. Wij lieten ons dat feestje niet ontnemen, zoals duidelijk te zien bij de ‘vrolijke schilder’ Jan Steen. Het gelovige aspect nam af, het volkse nam toe.
Het betekent wel dat bijna niemand meer weet dat Sint Nicolaas een heilige, donkergekleurde bisschop uit Zuid Turkije was. Volgens overlevering werd hij geboren uit een onvruchtbare moeder – een bekend bijbels thema dat een kind met een missie aankondigt. Hij geldt nog steeds als een van de beschermheiligen van Rusland – en van de zeevarenden, ook in Amsterdam. Daarnaast is hij natuurlijk de naamgever van menig katholieke kerk.
En hoe zit het dan met Piet? Heeft die ook een vergeten religieus verleden? Hooguit een beetje, schrijft Paul Steenhuis in NRC. In de Middeleeuwen kreeg Sint helpers, die soms donker waren, soms blank, die soms de duivel voorstelden, en soms bosgeesten. Wat ze gemeen hadden, was hun rol als bad cop. Naast het goede van de Sint, was er immers ook het kwade, bij ons nog steeds verbeeld door de roe. Sinterklaas is een mengeling van folklore en religie. Steenhuis baseert zich op journalist Peter van Trigt die een boek schreef over 1000 jaar Sinterklaas.
De conclusie: het feest van Sinterklaas past zich steeds weer aan, en blijft aldus bestaan. Het brengt met zich mee dat Sint al lang geen christelijke verschijning meer is. Het toont ook aan dat nieuwkomers als Roetpiet en Regenboogpiet ferm in de Nederlandse traditie staan.
Tip: Mijn – beperkte – bijbelkennis dank ik aan ‘Zuidas’-dominee Ruben van Zwieten, een begaafd verteller. Voorafgaand aan Kerst verpakt hij het oude bijbelverhaal in een hedendaags, maatschappelijk betrokken jasje. Een mooie ervaring, vrij toegankelijk. Voor data en tijdstippen zie de agenda van De Nieuwe Poort.
Tot over twee weken!
Vragen? Opmerkingen? Mail mij.
Geïnspireerd? Deel hem met anderen.
Liever niet meer ontvangen? Schrijf je dan onderaan uit.
Groeten van Yvonne
