Beste lezer,
De verkiezing van Trump tot president kon niet als een verrassing komen voor wie mijn eerste nieuwsbrief las. Sindsdien zijn we bedolven onder de (geschrokken) analyses. Ik vis er graag een uit: de column van historica Beatrice de Graaff in het wetenschapskatern van NRC. Over het belang van mythes, en de noodzaak van een ‘concurrerend moreel verhaal’. Klasse!
Ook in deze nieuwsbrief weer veel aandacht voor de maatschappelijke kant van geloof, ditmaal toegespitst op politiek en religie.
1. Politiek & religie: Duitsland
Wie durft nog te beweren dat religie en politiek los staan van elkaar in Europa? Die heeft de afgelopen twee weken niet opgelet. Bij de Oosterburen ging na jaren discussie een belangrijke kogel door de protestantse kerk. Dat gebeurde niet toevallig op 9 november, de datum waarop Duitsland de Kristallnacht herdenkt, de eerste grote gewelddadige actie tegen de joden van de nazi’s. Op dezelfde datum nam de kerk officieel afstand van de bekeringsopdracht van hun ‘eigen’ Maarten Luther. Deze schreef het boek ‘Over de joden en hun leugens’, en wilde hun eigendommen afnemen en ze naar werkkampen sturen (hoe voorzienig…). Hij betoogde dat christenen joden moesten bekeren tot het christendom. Een kwestieuze opvatting, want je kunt net zo goed beweren dat het christendom voortkomt uit het jodendom. Maar Luther had het dus niet zo op de joden.
Nu, 500 jaar later, kiest de kerk alsnog partij tegen deze opvatting. Daar is heel wat gelobby aan vooraf gegaan, ook vanuit Nederland. Praeses Irmgard Schwätzer sprak vorige week van een ‘keerpunt’. De kerk moet zijn verantwoordelijkheid nemen voor het aandeel in het Duitse antisemitische verleden vond ze. Een beetje laat, misschien. Maar het tekent de ernst van de discussie, alsook de schuld die men nog steeds voelt, dat het alsnog gebeurt.
De verklaring maakt de weg vrij voor een belangrijk Duits feestje: 500 jaar reformatie. Margot Kässman, goede vriendin van Angela Merkel, zal het ongetwijfeld bevallen. Zij is iemand om in de gaten te houden.
Kässman is de tot de verbeelding sprekende ambassadeur van het Lutherjaar, dat op 1 november van start ging. Zij trekt nu de wereld over om te vertellen over de zegeningen van de reformatie. Deze afscheuring van de katholieke kerk begon 500 jaar geleden, en zette een enorme beweging in gang, tot economische voorsprong aan toe (voor wie daar meer over wil weten: er verschijnt een lawine aan boeken. Ook Trouw wijdt er een serie aan).
Kässman is een invloedrijke dame, wier levensverhaal al snel sympathie oproept. Ze heeft vier dochters en scheidde als eerste bisschop in de protestantse kerk. Toen ze met veel te veel alcohol op door een rood stoplicht reed, trad ze uit eigener beweging terug als bisschop.
Maar haar invloed nam niet af, getuige de uitspraken die Bondskanselier Merkel laatst deed over de islam en de christelijke erfenis. Bronnen dichtbij het vuur weten zeker dat vriendin Kässman haar hiertoe had geïnspireerd. Bijgaand Youtube-filmpje toont Merkel met een paar stevige uitspraken, die we van Nederlandse politici niet snel zullen horen (met dank aan Haroon Sheikh). Met vier miljoen moslims in Duitsland hoort de islam vanzelfsprekend bij ons, zegt ze. En ook: wie zich daar bedrukt onder voelt, kan toch zeggen: maar ik ben christen? Maar weten we nog wat het christendom is? Misschien moeten we ons wat meer in onze eigen erfenis verdiepen. Om je in plaats daarvan te storen aan het feit dat moslims de Koran uit hun hoofd kennen, vindt ze “een beetje komisch”.
En of dit nu een religieus-politieke of politiek-religieuze uitspraak is – dat lijkt me iets voor de fijnproevers.
Hier in ieder geval het genuanceerde verslag van de Suddeutsche Zeitung over de verklaring van de lutherse kerken.
2. De macht van het Vaticaan
In een interview met Trouw vertelde Harris welk inzicht hij op deed ter voorbereiding voor dit boek. In het christendom woedt een permanente tweestrijd. Enerzijds is er de revolutionaire boodschap van Christus: ‘God is te vinden in het lijden, tussen de armen en de slachtoffers van oorlog’. Anderzijds is er de kerk, dat ‘grote mausoleum met zijn rituelen en zijn magisterium’. Die twee krachten vechten al eeuwen met elkaar op voorrang.
In deze tijd lijkt het sociale verhaal terrein te winnen, zegt Harris. De kerk zal zich noodzakelijkerwijs socialer en meer betrokken gaan opstellen. De koers va de huidige Paus Franciscus – weg van de status, dichter bij het lijden – wordt voortgezet. Die verwachting klinkt aannemelijk, want hij past op de tijdgeest. Zie bijvoorbeeld hoe het Vaticaan grote beleggers en vermogende families heeft verleid om te investeren in projecten die armoede en klimaatverandering moeten bestrijden.
Maar of Conclave de lezer van die koers overtuigt? Het boek is een knappe page-turner. Het stort een onwaarschijnlijke hoeveelheid details over de lezer uit. Het doordringt je nog eens van het belang van het Vaticaan voor andere werelddelen dan Europa. Het neemt het zelfs op voor de vrouwelijke stem.
Maar de wetten van het spannende boek – actie, vaart, schematische karakters – prevaleren. Als tovert Harris op het einde een bijzonder konijn uit de hoge hoed. Paus Franciscus mag progressief zijn; voor vrouwelijke priesters ziet hij geen ruimte in de katholieke kerk, zo zei hij begin deze maand. Toen ik dat zag, dacht ik zowaar: zou hij Conclave van Robert Harris soms hebben gelezen?
Mooi werk van het FD, dat berichtte uit de spelonken van het Vaticaan over de verleidingstactiek van de katholieke kerk om geld te steken in sociale projecten.
foto: Jerry Lampen / ANP
3. Politiek & religie: Nederland
Mark Rutte noemt het geloof een basis waarop we gezamenlijk staan in Nederland, ook niet-gelovigen. Dat is in ons seculiere tijdsgewricht al een politieke uitspraak op zich. Onze huidige waarden en normen voeren terug op geloofswaarden, vaak nog zeer herkenbaar, zei hij. Dan gaat het om verdraagzaamheid, verantwoordelijkheid, omzien naar elkaar. Die waarden moeten we onderhouden en uitdragen.Het zijn uitspraken die ik politici ter links-liberale zijde nog niet zo snel zie doen – ook al hangt de vraag naar onze waarden als een levensgrote wolk boven de samenleving. Rutte diende in de Duinzichtkerk in de eerste plaats Geert Wilders van repliek. Deze beroept zich weliswaar regelmatig op onze joods-christelijke erfenis, maar zegt niet duidelijk wat hij daarmee bedoelt. Mark Rutte deed dat wel, met de overtuiging van iemand die het echt meent. Ik geloof niet dat alle journalisten die hier een stukje over schreven deze politieke lading meekregen…
Voor mijn boek Los van God, op zoek naar onze wortels in een bange tijd is het allemaal reuze relevant. Waarom houden alleen partijen die ‘vrijheid’ in hun naam hebben staan zich hiermee bezig? Waarom heeft links zo’n moeite met een gedachtegoed dat onmiskenbaar revolutionaire elementen bevat? Biedt 1500 jaar christendom nu geen inspiratie meer? Of spelen andere krachten en machten?
Het is een actueel politiek vraagstuk dat nog lang niet is uitbediscussieerd. Jesse Klaver schrijft erover in zijn nieuwe boekje De empathische samenleving. Sybrand Buma behandelt het in zijn nieuwe publicatie Tegen het cynisme. Wat hebben ze te melden?
Daarover meer in mijn volgende nieuwsbrief. Tot over twee weken, hoop ik.
Ps.
Erg jammer dat Leonard Cohen overleed, de spreekwoordelijke inkt van mijn nieuwsbrief was nog niet droog. Ik kreeg een mooie toelichting op de term Hineni van predikant Werner Pieterse. De term duikt op (in het Oude Testament) als de mens zich present stelt, dus ook als Mozes bij de braamstruik de stem van God hoort, of als Samuel in de tempel door God wordt geroepen. De Fransen zeggen: me voici. De mens geeft zich in vertrouwen over. Het is een zeer fundamentele paradox, schrijft Werner, dat het ‘ik’ zich pas ten volle laat zien in overgave aan een ander. Waarvan acte!
