skip to Main Content

Beste lezer,

Is het kapitalisme gebouwd op het christendom? Wel volgens Stephen Fry. Hoor en zie hoe hij vertelt hoe Calvijn een grondslag legde voor ons economisch systeem. Het is een veelgehoord maar leuk verbeeld verhaal. En het past in de manier waarop wij onze eigen geschiedenis graag zien.

Dank voor jullie aanmoediging en de vele tips van onder anderen Ilse Oosterlaken, Wilco Dekker, Frans Couwenbergh, Louise Doorman en Harry Commandeur. Altijd welkom!

1. Geloof als anti-depressie

Goed nieuws: mijn boek Los van God is bijna af. In mijn laatste hoofdstuk schrijf ik over de vele menselijke behoeftes waar religie een antwoord op geeft. Goed beschouwd is het zeer begrijpelijk dat 90 procent van wereldburgers een geloof aanhangt. Niet zij zijn de uitzondering, maar wij ongelovige westerlingen.

Voor dat ongeloof betalen we een hoge prijs, betoogt neuroloog/bioloog Robert Sapolsky van Stanford. Religie helpt ontzettend goed tegen stress. Gelovigen hebben minder depressies dan atheïsten. Kijk even naar bovenstaande video, waarin hij religie ‘het antidepressivum van de natuur’ noemt, en waarin hij uitlegt waarom geloven een evolutionair voordeel geeft.

Weten dat religie goed voor je is, maakt je nog niet meteen gelovig. Hoe word je dat? Agnosten en atheïsten denken vaak dat geloof een permanente staat is van alles zeker weten. Maar dat is niet hoe gelovigen erover praten. Zij spreken eerder van een beleving dan van een overtuiging. Alsof het spirituele gevoel ze overkomt – niet dat ze er voor kozen.

Dit komt overeen met de bevindingen van neuroloog Andrew Newberg uit Philadelphia die zich bekwaamde in het vakgebied van de neurotheologie (ja, dat bestaat). Hij is gefascineerd – net als ik – door de hardnekkigheid waarmee religie zich blijft manifesteren. Newberg ontwikkelde een methode om het effect te meten van rituelen en gebed op het brein. Op hersenscans zag hij hoe tijdens deze activiteiten de bloeddruk daalde in de frontale kwabben. ‘Dat klopt met de beleving dat het je overkomt’, zegt Newberg. Dit effect ontstaat als je doelbewuste activiteit in je hersens op een laag pitje zet.

Het brein is zo gemaakt dat het mensen welhaast uitnodigt om een spirituele of religieuze beleving te ondergaan, meent Newberg. Rituelen en gebed helpen mensen in een staat van mentale rust te komen. Dat helpt ze weer om te gaan met onvermijdelijke stress. Ziehier het evolutionaire voordeel. Geloven is dus bepaald niet zo irrationeel als sommige atheïsten beweren.

Bron: ‘There is no god.’ Door Vladimir Menshikow, 1975. Foto door: British Museum

2. Leven met de goden
Je moet er tegen kunnen: tegen de understatements, de hoorbare stiff upperlip, de impliciete taal. Maar als dat geen bezwaar is, dan kan ik de 30-delige BBC-radioserie Living with the Gods beslist aanraden. Grondig maar geestig vertelt Neil MacGregor steeds een kwartier over een aspect van de geschiedenis van religies wereldwijd. Hij behandelt onderwerpen als rites de passage, dodenherdenking of het jonge moeder-symbool. Juist nu podcasts zo aanslaan, is dit een mooi initiatief.

De BBC doet dit project samen met het eerbiedwaardige British Museum. Ook die pakken het grondig aan. Ze plaatsen talloze objecten uit vele eeuwen wereldgeschiedenis naast elkaar. Waaronder een fantastische poster uit 1975 waarop een Sovjet-kosmonaut door de ruimte vliegt en opgelucht uitroept: er is geen God. Voor wie toevallig in Londen is – ga eens langs. Of lees in The Guardian waarom de Russen religie toch niet wisten uit te bannen.

3. Joods-christelijk opnieuw
Omdat de Groene Amsterdammer 140 jaar bestaat – gefeliciteerd! – gaf de redactie een feest in De Balie. Een van de feestsprekers was Marjolijn van Heemstra, schrijfster, theatermaker, columinst – en een van de interessantere stemmen in Nederland nu. Haar boekje ‘En we noemen hem…’ kan ik iedereen aanraden, net als haar columns in Trouw. Van Heemstra maakte voor het RO-theater een bijzondere voorstelling over misbruik in de kerk samen met de Rotterdamse priester Remy Jacobs. Ze heeft iets met geloof, al is ze niet belijdend.

Op het Groene-feestje vertelde ze dat ze godsdienstwetenschappen studeerde, net toen populisten begonnen te spreken over de ‘joods-christelijke cultuur’. Van Heemstra en haar studiegenoten kregen dan steevast de slappe lach. Het christendom komt namelijk voort uit het jodendom. Daar kwam in de 7e eeuw de islam bij. Je zou de islam een resultaat van de joods-christelijke cultuur kunnen noemen. Des te vreemder om die term in te zetten tégen de islam. Wie dat doet, zet de geschiedenis op z’n kop.

Maar ruim tien jaar later is er van lacherigheid niet veel meer over. De joods-christelijke erfenis is ingeburgerd als begrip. Ook CDA-fractieleider Buma spreekt er vrijelijk over. Van Heemstra en haar studiegenoten kunnen het grootste gelijk van de wereld hebben, maar de werkelijkheid trekt zich er niets van aan. In de hele westerse wereld grijpen populisten en extreem rechtse politici het jodendom en het christendom aan om zich af te zetten tegen moslims. Meestal zijn het geen diep-gelovige mensen. Het is ze om iets anders te doen.

In mijn boek Los van God betoog ik dat we deze trend beter wel serieus kunnen nemen. Op de term ‘joods-christelijk’ is van alles af te dingen, maar hij valt wel in vruchtbare aarde. Dat is niet alleen vanwege een afkeer aan moslims, denk ik. Wij betalen nu een prijs voor het feit dat Nederland religie in de afgelopen decennia uit het publieke domein heeft verwijderd. Wie weet nu nog dat de islam uit het christendom voortkomt? Weten we überhaupt nog wat godsdienst betekent?

De aanwezigheid van zichtbaar belijdende moslims in ons land rijt oude religieuze wonden open bij een vergrijzende bevolking. Sommige mensen zijn bang voor een terugkeer naar oude conventies waar zij zich juist van bevrijdden. Tegelijkertijd is er een zeker heimwee naar een tijd dat kerk en gemeenschap nog een hecht duo vormden.

Wij hebben onszelf van deze erfenis ontdaan en van dit ongemak krijgen moslims de schuld. Lekker makkelijk. Het is geen grap meer, jammer genoeg. Dat kunnen we beter eerlijk onder ogen zien.

En dan nog dit…

1. Ik werd geïnterviewd voor Radio Bloemendaal over mijn project Los van God, aan de hand van favoriete muziek met een religieus tintje. Voor wie net als ik van jazz en zwarte muziek houdt.

2. Een woord van dank aan mijn eindredacteur en vormgever Karen Vuijsters die zich nu een tijdje op een ander project gaat richten.

3. En tot slot Max Weber revisited. Hij mag dan beweren dat Calvijn de basis legde voor onze economie, zoals we aan het begin van deze nieuwsbrief zagen, maar klopt dat ook? Niet volgens econoom Deidre McCloskey. Onder de fraaie titel Max Weber was wrong betoogt ze dat het kapitalisme ontstaat in een ‘spirit of social approval’, die zich niet beperkt tot het protestantse erfdeel. Deze geest waait net zo goed op plekken als Zuidoost Azië of Latijns Amerika. Zijn we weer eens bezig in het Westen om de wereldgeschiedenis onze kant op te praten?

Laat me weten wat je vindt.

Tot over drie weken, hoop ik.
Groet van Yvonne

Back To Top