Column: Persvrijheid is geen luxe-artikel en zeker niet tijdens corona

Bekijk hier een video van de Nederlandse Unesco Commissie over persvrijheid, met daarin onder andere Yvonne Zonderop.

In een vorig leven, zo’n drie maanden geleden, interviewde ik de Brits/Chinese schrijfster Jung Chang tijdens een openbare bijeenkomst in de Rode Hoed. Chang is een slimme en moedige vrouw. Ze schreef het legendarische boek Wilde Zwanen, dat de ogen van de wereld opende voor de gruwelijke praktijken tijdens de Culturele Revolutie in China.

Daar hadden wij in het westen geen idee van. China zat potdicht. Er kwam alleen goed-nieuws-propaganda naar buiten. Zoals vaker uit landen waar machthebbers het volk eenzijdig hun wil weten op te leggen.

Corona

In de Rode Hoed zei Jung Chang: u hoeft niet bang te zijn dat ik u aansteek met corona, want ik ben al twee jaar niet meer in China geweest. De zaal lachte goedmoedig. Bang voor het coronavirus? Wij? Geen moment kwam de mogelijkheid in ons op dat ook Nederland hard zou worden getroffen en dat deze debatzaal, zoals alle openbare gelegenheden, binnenkort langdurig de deuren zou sluiten. O, hovaardigheid.

Democratisch rechtsstaat

Maar Chang had het goed gezien. Ze wist beter dan velen van ons waarop je bedacht moet zijn. Als kind leerde ze op hardhandige wijze dat begrippen als ‘waarheid’ of ‘openbaarheid’ verschillende dingen kunnen betekenen en verschillende doelen dienen. Ze is sindsdien een overtuigd aanhanger van de waarden van de democratische rechtsstaat. Sinds ze haar vaderland verliet – ze woont nu in Londen – vertelt ze de wereld dat China en haar inwoners geen culturele afkeer hebben van democratie, zoals sommigen lijken te denken. Een lange rij van machthebbers heeft consequent verhinderd dat Chinezen leerden omgaan met de kwalen die nu eenmaal kleven aan democratie en vrije meningsuiting. Ze hebben hun eigen machtsbehoud steeds vooropgesteld.

Daar betaalt niet alleen de Chinese bevolking, maar de hele wereld nu een hoge prijs voor, betoogde Jung Chang in de Rode Hoed. Wat als China persvrijheid zou kennen? Als het land vrijheid van meningsuiting zou toestaan? Hoeveel eerder waren we dan gewaarschuwd geweest voor de gevaren van corona? Hoeveel verdriet en ellende had dit de wereld gescheeld?

Ook dit had Chang scherp gezien. Het wordt steeds manifester dat China doelbewust feiten verdoezelt en bronnen monddood maakt die licht kunnen werpen op wat er die eerste weken in Wuhan nu precies is gebeurd. De Financial Times liet getuigen aan het woord die ervanuit gaan dat ‘some of us will disappear’. Ze voelen zich geroepen hun ervaringen te delen, met gevaar voor lijf en leden, want het overheidsnieuws is niet betrouwbaar en social media zijn zwaar gecensureerd. Dankzij deze moedige bronnen en dankzij goede journalisten kan ik u dit navertellen.

Rookgordijn

Verschillende westerse landen verwijten China nu een rookgordijn op te trekken over de oorsprong van het virus. Kwam het wel van een wet market? Of ontsnapte het uit een laboratorium? De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Pompeo beschuldigde China van het opzettelijk vernietigen van vroege monsters. President Trump zei zelfs bewijs te hebben gezien dat het virus uit het lab afkomstig is – al deelde hij dat bewijs dan weer niet met de wereld. De Chinese ambassadeur in Nederland plaatste een paginagrote open brief in het FD om deze geruchten met klem te weerspreken. Maar nadat de Australische premier opriep tot een onafhankelijk onderzoek, waarschuwde China zijn land voor ‘ernstig beschadigde banden’.

Velen zullen denken: dat is politiek. De VS en China gunnen elkaar het licht in de ogen niet. De Australische premier is een uitgesproken politicus. Pompeo maakt China misschien wel doelbewust zwart. Laat de regering Trump eens naar zichzelf kijken. Alsof zij zich zoveel gelegen laat liggen aan objectieve feiten en de vrije journalistiek…

Terlou

Maar toen ik het interview las met Ruben Terlou, maker van mooie reisseries uit China, moest ik even slikken. Je kunt niet uitsluiten dat het coronavirus inderdaad uit een laboratorium in Wuhan komt, zo zei hij. Terlou zou over het virus aan het woord komen in het VPRO-programma Tegenlicht. Maar die uitzending is geschrapt omdat de ‘redactie over sterke aanwijzingen beschikt dat personen in China door de uitzending gevaar zouden kunnen lopen’.

Machthebbers in China geven de voorkeur aan een opgedirkt imago boven de nuchtere feiten waar journalisten op azen. Zo meldde de New York Times dat het land de EU onder druk zette om een kritisch rapport over nepnieuws rondom corona af te zwakken. China wilde niet beschuldigd worden van een ‘mondiale desinformatiecampagne’, ofwel een wereldwijde nepnieuwsoperatie. Deze term ontbrak inderdaad in de officiële versie van het rapport, dat overigens meldde dat ook Rusland en Iran steun hebben verleend aan nepvideo’s en de verspreiding van complottheoriën.

Vrije journalistieke bronnen

Ik weet dit allemaal omdat wij in Nederland gelukkig kunnen beschikken over meerdere vrije en openbare journalistieke bronnen. Over kranten en nieuwsorganisaties die op zoek gaan naar feiten, die meerdere bronnen raadplegen en hoor en wederhoor toepassen en die machthebbers verantwoordelijk houden overal ter wereld. Ik zeg het de scherpzinnige Jung Chang dus graag na. Persvrijheid en haar tweelingzusje vrijheid van meningsuiting zijn geen flauwe hobby’s van een elite. Ze kunnen letterlijk het verschil betekenen tussen leven en dood, tussen economische bedrijvigheid en massawerkloosheid. Wat als alle landen ter wereld vrije, onafhankelijke en journalistieke informatie over corona hadden toegelaten en verwelkomd? Hoe had onze wereld er dan vandaag uitgezien?

Ik hoop dat u op 3 mei, de internationale dag van de persvrijheid, met mij bij deze vraag wil stil staan.

Yvonne Zonderop is zelfstandig journalist en lid van de Nederlandse Unesco Commissie. Unesco heeft als VN-organisatie het mandaat voor persvrijheid en journalistenveiligheid.

Deze column is eerder geplaatst op de Unesco website.